De islam als bevrijdingsproces

‘Er was in de tijd van Mohammed een emancipatie van het individu nodig, een bevrijdingsproces uit de strakke regels van de stammencultuur. Mohammed heeft destijds de macht van de stammen willen breken om de Arabisch stamcultuur op een hoger plan te brengen. De mystieke stromingen binnen de islamitische wereld kunnen een bijdrage leveren aan het emancipatie- en bevrijdingsproces van de moderne gelovige’.

Dr. John van Schaik is de schrijver van het boek ‘De vrijheidsimpuls in de Islam’. Volgens Van Schaik is de islam van Mohammed een sublieme poging om het individu op de kaart te zetten in een klassieke wereld die door stamverbanden werd gedomineerd. John van Schaik is geïnteresseerd in de mystieke Islam door de vrijheidsimpuls die het biedt. Hij laat om zijn woorden kracht bij te zetten de christelijke mysticus Bernardus van Clairveaux aan het woord. En wie was dat ook al weer, Bernardus van Clairveaux. Dat is dezelfde man die de regels van de Tempeliers heeft ingesteld.
Eenwording
Bernardus van Clairveaux maakt een onderscheid tussen bevrijde mensen en mensen die in de wereld van de religie een slaafse houding aannemen. De laatsten zullen altijd naar de bronnen van hun geloof kijken vanuit het perspectief van onderworpenen. Het niveau van de huurlingen, waartoe die vormen van theologisch denken gerekend die in dienst staan van gevestigde instituten. Voor Bernardus van Clairveaux kijkt de mysticus vanuit het perspectief van het vrije Zoonschap van de mens, de mystieke eenwording van de mens met zijn kosmsiche oorsprong.

 

Mystiek
Binnen de islamistische wereld is de mystiek al heel oud. Vandaar dat de ruimte voor de mystiek in de islam groter is dan binnen het christendom. Er bestaan honderden soefi-ordes die de universele mystiek van de islam vertegenwoordigen. Natuurlijk besef ik heel goed dat er altijd een gespannen verhouding bestaat tussen de gevestigde institutionele godsdiensten en de mystieke stromingen. ‘De ayatolla’s krijgen kennelijk nog kromme tenen van de mystiek en de mystieke bahai’s worden in diverse moslimlanden vervolgd. Dat is een harde realiteit. Toch heb ik de indruk dat er binnen de islam in z’n algemeenheid een grotere ruimte voor de mystiek is dan binnen het christendom.

 

Volmaaktheid
En hoe ziet de mystieke Islam er dan uit? Ze komt ondermeer tot uitdrukking in de prachtige verzen van de 13^e-eeuwse dichter Jalal ad-Din Rumi (1207-1273). Deze verzen laten zich alleen verstaan als de schepping op mystieke wijze opgevat wordt als een volmaakt geordend geheel waarin alles een eigen plaats en een eigen geheel heeft: ‘Hij heeft aan alles zijn aard gegeven en dan de goede richting gewezen. Deze volmaaktheid vormt opnieuw een teken voor de mens’. Zo schrijft Rumi over de mystieke betekenis van mens en natuur:
Ondanks de twijfelaars bracht God
spirituele tuinen met bloemen tot bloei
in de harten van zijn vrienden.
Elke roos die van binnen uit zoet geurend is,
die roos vertelt over de geheimen van het Universele.
Haar geur, verspreidt zich,
tot verwarring van de twijfelaars, over de wereld
en verscheurt de sluiers.

 

Bevrijding
Mohammed wil volgens Van Schaik af van de verering van de natuurgoden. In religieus perspectief een bevrijding. Hij stelt er Allah voor in de plaats. Maar Allah moet zich dan vooreerst emanciperen uit het pantheon van de ka’bah en uit de natuur. Dat proces voltrekt Mohammed. Allah toont zich als een persoonlijk liefdevolle manifestatie van God die tot personen (individuen) spreekt. Dat is allemaal ver verwijderd van de animistische stamgoden. De ‘emancipatie’ van Allah is beslissend voor de individualiserings- en vrijheidsimpuls van de Islam, zo toont Van Schaik aan. ‘God is niet langer meer verbonden aan stamgoden, maar aan individuen. De revolutie die Mohammed daarmee veroorzaakt is het doorbreken van het stamverband. Het zijn individuen die zich verbonden weten met Allah. Zij verbinden zich in een nieuwe gemeenschap der islamiten (de umma).’

Magna Charta
Het beeld dat in de westerse wereld wordt geschetst van de islam is erg eenzijdig. De islam een gewone, zeer spirituele religie met veel mystieke dimensies. Het beeld van de islam als een politiek-ideologisch systeem, zoals dat vaak geschetst wordt is onjuist of onvolledig. Natuurlijk kent elk geloof wel ideologische uitschieters, maar dat geldt net zozeer voor andere religies, waaronder het christendom.

Op 7 maart 2002 publiceerde het weekblad over de multiculturele samenleving Contrast, de vertaalde tekst van de zogeheten Islamitische Magna Charta. De Charta is een verklaring bestaande uit 27 artikelen, van de raad der Moslims in Duitsland, die begin 2002 voor het eerst werd gepubliceerd. De Duitse moslims aanvaarden de democratische rechtsstaat, de scheiding der machten (trias politica: wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht), zij verdedigen de Duitse grondwet en wijzen de theocratie af.

Toewijding
Beginselverklaring van de Centrale Raad der Moslims in Duitsland (ZMD) over de verhouding van moslims tot staat en samenleving: “De Islam is de religie van de vrede. ‘Islam’ betekent zowel vrede als ook toewijding. De islam ziet zich als godsdienst waarin de mens zijn vrede vindt met zichzelf en de wereld door vrijwillige toewijding aan god. In historische zin is de islam naast het jodendom en het christendom een van de drie in het Nabije Oosten ontstane monotheïstische wereldreligies en heeft als voortzetting van de goddelijke openbaringen met deze veel gemeen. De moslims en moslima’s zien het als hun levenstaak God te erkennen, Hem te dienen en Zijn geboden te volgen. Dit dient ook het verkrijgen van gelijkheid, vrijheid, gerechtigheid, broederschap en welvaart.”

Tolerantie
“De Koran roept de mens,” zo valt te lezen in de beginselverklaring, “er steeds weer toe op van zijn verstand en waarnemingsvermogen gebruik te maken. In deze zin is de islamitische leer vrijzinnig en van ernstige conflicten tussen religie en natuurwetenschappen verschoond. In overeenstemming daarmee bevorderen wij een hedendaags begrip van de islamitische bronnen, tegen de achtergrond van de moderne levensproblematiek en de ontwikkeling van een eigen moslim-identiteit in Europa.

De Centrale Raad voelt zich met de hele samenleving verbonden en doet haar best in samenwerking met alle andere maatschappelijke groeperingen een wezenlijke bijdrage te leveren aan tolerantie en ethiek, net als aan milieu- en dierenbescherming. Zij veroordeelt schendingen van mensenrechten waar ook ter wereld en biedt zichzelf aan als partner in de strijd tegen discriminatie, vreemdelingenhaat, racisme, seksisme en geweld.”

Onderwerping
De mystieke uitleg van Koran en Islam wordt volgens Van Schaik zwaar onderbelicht. Islam betekent onderwerping. En dat doe je niet, zegt de westerse journalist. Tot je de mystieke islam aan het woord laat waarin God, Allah, de mens op aarde als plaatsbekleder neerzette– de koran gebuikt de term khalifa – en de Almachtige maakte de aarde dienstbaar aan de mens. In de koran valt te lezen: ‘Hij heeft voor jullie de dag en de nacht, de zon en de maan dienstbaar gemaakt… en Hij is het die voor jullie de zee dienstbaar heeft gemaakt om er vers vlees uit te eten en er sieraden uit te halen om je mee te tooien.’ Maar de koran heeft het over dat er in het geschapene tekenen – ayat- aanwezig zijn voor de mens. ‘Zie jij niet dat voor God zich eerbiedig neerbuigen, wie er in de hemelen en op de aarde zijn, de zon, de maan en de sterren, de bergen en de bomen, de dieren.’ Dat is een andere vorm van Islam, onderwerping dan in het publieke debat. Het zal nog wel een tijdje duren voor de sluiers verscheurd worden. Maar zolang er mystiek is, is er hoop.

John van Schaik, Christine Gruwez en Celia ter Horst, De vrijheidsimpuls in de islam,