Rabbijn Ouaknin: creatief lezen

‘Er zijn twee manieren van lezen: wurgend of strelend. Je kunt een tekst proberen te begrijpen. Je grijpt de tekst stevig vast. Het passende gebaar bij be-grijpen is een vuist die de tekst in een dodelijke greep krijgt. Einde verhaal, want de tekst is dood. Je kunt de tekst ook strelen. Het passende gebaar daarbij is een open handpalm, die zacht streelt en zo de tekst tot leven wekt.’

‘Wie goed wil lezen’, zegt de Franse filosoof en kinderboekenschrijver Marc Alain Ouaknin, ‘moet leren strelen’. Marc-Alain Ouaknin wordt geboren te Parijs in 1957. “Als zoon van opperrabbijn Jacques Ouaknin staat hij in de traditie van sefardische joden,’ zo vertelet Christiane Berckvens in haar boek over de Franse rabbijn[i], ‘die werden verdreven van het Iberische Schiereiland’.
Van zijn moeder heeft hij de traditie van de asjkenazische joden, afkomstig uit Midden- Europa, meegekregen. ‘Deze dubbele achtergrond maakt,’ zo legt Berckvens uit, ‘hem al vroeg tot een bruggenbouwer tussen verschillende stromingen. Hij weet voortdurend meerdere wegen tegelijk te bewandelen. Zo studeert hij filosofie terwijl hij ook zijn opleiding als rabbijn voltooit. Dit vermogen om ogenschijnlijk tegengestelde zaken te verbinden is kenmerkend voor Ouaknin’.

Echo
Berckvens noemt de oproep om te leren strelen een opmerkelijk oproep die enig uitleg behoeft. ‘De lezer van een boek wordt slechts geraakt als er een verband ontstaat tussen de eigen ervaring en de ervaring die in het boek wordt beschreven. Tussen de verbeelding van de lezer en die van de auteur ontstaat een echo of een gevoelsband. Ouaknin ziet een band ontstaan tussen lezer en tekst, en bij hem heeft de tekst het voor het zeggen. De lezer komt op de tweede plaats en fungeert als een soort medium van de tekst.’

Open handpalm
“Je kunt de tekst ook strelen. Dan ontstaat er tussen de tekst en mij een open veld, waar alles mogelijk is en blijft en waar de vrije interpretatie alle ruimte krijgt. Het lezen is slechts het begin van een verhaal dat verder gaat. Het passende gebaar daarbij is een open handpalm, die zacht streelt en zo de tekst tot leven wekt. De keuze is dus tussen een vaststaande betekenis en een open betekenis, tussen een dode en een levende tekst, tussen een opgesloten en een vrije lezer. De lezer moet niet gevangen blijven in een ‘toen en dan’ en gevangen in goedgekeurde interpretaties.‘

Ouaknin behoort tot de derde generatie van de Ecole de pensée juive de Paris, de joodse filosofische school die, na de shoah, in Frankrijk werd opgericht om tot een nieuw begrip van de joodse traditie te komen. ‘Hij tracht het denken van Levinas, de leermeester die zijn doctoraat begeleidde, te verbinden met elementen uit de kabbala, met het chassidisme en met de verteltraditie van Martin Buber. Voor hem heeft een tekst talloze betekenissen, die het leven heel concreet verrijken. Ouaknin is een virtuoze lezer die oude partituren als nieuw laat klinken’.

Autonoom
‘Het lezen dat Ouaknin bepleit’, zo legt Berckvens uit, ‘is een lezen in het “er en nu”: een persoonlijk beleven van de tekst die autonoom zijn eigen weg vervolgt. In die zin past deze manier van lezen bijzonder goed bij een tijd waarin persoonlijke ervaring geldt als een waardevolle bron van kennis. Het gaat er dan ook niet om beter te begrijpen, maar anders te begrijpen. ‘Begrijpen’ betekent voor hem: in het hier en nu deel hebben aan wat er is gezegd. In werkelijkheid is het niet de tekst die begrepen wordt, maar de lezer die zichzelf begrijpt. Een tekst begrijpen wil van meet af aan zeggen: hem op jezelf betrekken. En diezelfde tekst kan en moet ook steeds weer anders worden begrepen: op een andere wijze, door anderen en op andere plaatsen.”

Dimensie
‘Ouaknin toont zich hier een leerling van Emmanuel Levinas, zegt Berckvens, ‘die “de streling” in 1947 als begrip introduceerde. Waar streling wordt toegepast, ontstaat een vrijheid die elk dogmatisme en elke vaste overtuiging wegvaagt. ‘Waarheden’ verdwijnen en alles wordt mogelijk. Men ‘begrijpt’ de werkelijkheid niet meer, maar men streelt haar open. Ouaknin past deze visie toe op teksten, en speciaal op heilige teksten. Niet langer be-grepen maar gestreeld, gaan die dan open in het hart van de lezer. De lezer betreedt een nieuwe dimensie, de dimensie die ontstaan is tussen hem-zelf en de tekst.’

Springplank
‘Creatief lezen is geen particuliere gave waarover slechts enkelingen zouden beschikken. Iedereen kan het zodra de eigen verbeelding vrij spel krijgt. Maar dat niet alleen: creatief lezen is voor iedereen een must. Religies en ideologieën”, zegt hij, “geven mensen houvast; zij bepalen wat goed en kwaad is en geven rust en duidelijkheid. Zodoende zijn ze geneigd elke creativiteit te muilkorven. Dan wordt elke heilige tekst een dode letter. Maar op den duur blijkt dit niet houdbaar. Lezer én tekst rebelleren tegen een duidelijkheid waaraan zij geen deel hebben. Ze eisen vrijheid; waartoe is niet van belang. De creativiteit van de lezer is als de creativiteit van een kunstenaar: ze weet niet waar ze naartoe gaat, ze weet niet wat er gaat komen, ze gedijt in het onzekere en vindt daar een springplank naar een open toekomst.’

Alchemie
In het prachtige boek van Christiane Berckvens komt de volgende alchemistische passage voor. Mijn Meester liep over de weg. Hij toonde mij een bloem en zei: ‘Je bent een vogel!’ ‘Maar ik heb geen vleugels’, zei ik verbaasd. ‘De woorden zijn je vleugels: spreek en stijg op! Doorklief de ruimte en de tijd; breek de ketenen van een geschiedenis die niet van jou is, en die niet het recht heeft je zwaar te maken en vast te houden. Doe de horizon barsten en vind opnieuw het kostbare moment van de creatieve breuk, waarin de dingen plotseling een andere aanblik krijgen, in een onbekend landschap. Herinner je dat de mensen, hoewel zij sterfelijk zijn, niet geboren zijn om te sterven maar om zich te vernieuwen, en om zich open te stellen voor geboorte na geboorte. Omdat je bent geboren, ben je veroordeeld om vrij te zijn. Vergeet dat nooit! Maar voor nu: ga! Alleen. Ga de wereld ontdekken. Ga! Ik geef je mijn zegen.’

[i] Christiane Berckvens, Marc-Alain Ouaknin, een Joodse gids voor deze tijd, Uitg. Skandalon, , ISBN 978-94-92183-09-5